Η μείωση και η γήρανση του πληθυσμού της ΕΕ δεν επηρεάζουν όλες τις περιοχές με τον ίδιο τρόπο. Οι δημογραφικές και οικονομικές προβολές παρέχουν μια προοπτική των τάσεων στις αστικές, ενδιάμεσες και αγροτικές περιοχές έως το 2040.
Μια σταθερή αλλά σημαντική δημογραφική μετάβαση αναδιαμορφώνει το κοινωνικοοικονομικό τοπίο της ΕΕ. Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός μειώνεται συνολικά και γηράσκει, γεγονός που επηρεάζει την οικονομική ανάπτυξη, τις δημόσιες υπηρεσίες και τα συστήματα κοινωνικής στήριξης. Ωστόσο, οι συνέπειες αυτής της μετάβασης ποικίλλουν σημαντικά μεταξύ χωρών και εδαφών. Ειδικότερα, οι απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές αντιμετωπίζουν τις πιο σοβαρές επιπτώσεις.
Με τον πληθυσμό τους να συρρικνώνεται και να γηράσκει ταυτόχρονα, οι απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές αντιμετωπίζουν μια διπλή πρόκληση: έναν αυξανόμενο αριθμό ατόμων που μπορεί να χρειάζονται φροντίδα και έναν συρρικνούμενο πληθυσμό σε ηλικία εργασίας. Πολλές περιφέρειες αντιμετωπίζουν αυτή τη διπλή πρόκληση, αλλά είναι πιο έντονη στις απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές. Επιπλέον, οι απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές τείνουν να έχουν χαμηλότερο επίπεδο ανάπτυξης και χαμηλότερη οικονομική ανάπτυξη, γεγονός που καθιστά δυσκολότερη την προσέλκυση νέων κατοίκων σε ηλικία εργασίας.
Δημογραφική και οικονομική αλλαγή μεταξύ περιφερειακών τυπολογιών: μια πολυεπίπεδη προοπτική
Η αντιμετώπιση αυτών των τάσεων είναι δύσκολη εάν οι τοπικοί και εθνικοί φορείς λήψης αποφάσεων δεν κατανοούν επαρκώς τον τρόπο με τον οποίο η αλληλεπίδραση μεταξύ δημογραφικών και οικονομικών παραγόντων επηρεάζει την κοινωνία. Επιπλέον, η εφαρμογή ενιαίων λύσεων θα ήταν ανεπαρκής, δεδομένου ότι η μείωση του πληθυσμού και η γήρανση επηρεάζουν διαφορετικά τα εδάφη.
Έγγραφο εργασίας του ΚΚΕρ, Προοπτικές και δημογραφικές προοπτικές για τις αγροτικές περιοχές της ΕΕ. Μια άσκηση βασισμένη σε μοντελοποίηση, αναλύει τις τάσεις του πληθυσμού κατά την περίοδο 2000-2022 και δημιουργεί προβολές έως το 2040. Εξετάζει τη σύνδεσή τους με τις οικονομικές αλλαγές σε τέσσερις περιφερειακές τυπολογίες στην ΕΕ: αστικές, ενδιάμεσες, αγροτικές κοντά σε μια πόλη και απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές.
Η ανάλυση βασίζεται στο μοντέλο Δημογραφίας, Οικονομίας, Αλληλεπίδρασης Χρήσεων Γης (DELi), το οποίο παρέχει υποεθνικές προβολές του πληθυσμού, της απασχόλησης, του ΑΕΠ και της χρήσης γης. Ενώ οι περισσότερες τρέχουσες κοινωνικοοικονομικές προβλέψεις εξετάζουν ξεχωριστά τις τάσεις του πληθυσμού και του ΑΕΠ, το μοντέλο DELi μπορεί να συλλάβει την πιο περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο, εστιάζοντας στις περιφερειακές ιδιαιτερότητες. Επιτρέπει επίσης τον προσδιορισμό των ειδικών ανά ηλικιακή ομάδα παραγόντων του ποσοστού καθαρής μετανάστευσης.
Ένας συρρικνούμενος, όλο και πιο αστικοποιημένος πληθυσμός
Συνολικά, ο πληθυσμός της ΕΕ προβλέπεται να μειώνεται κατά σχετικά μέτριο ποσοστό 0,04% ετησίως έως το 2040. Ωστόσο, οι προβολές ποικίλλουν ανά χώρα και ανά εδαφική τυπολογία. Οι ανατολικές χώρες της ΕΕ αναμένεται να παρουσιάσουν την πιο έντονη μείωση, με τους πληθυσμούς της Λετονίας και της Λιθουανίας να συρρικνώνονται κατά σχεδόν 1%, ενώ η υψηλότερη αύξηση του πληθυσμού αναμένεται στη Μάλτα, την Ιρλανδία, το Λουξεμβούργο, την Κύπρο και τη Σουηδία, με μέσους ετήσιους ρυθμούς αύξησης άνω του 0,5%.
Οι πληθυσμιακές μεταβολές οφείλονται σε δύο βασικούς παράγοντες: τη φυσική αλλαγή (τη διαφορά μεταξύ γεννήσεων και θανάτων) και την καθαρή μετανάστευση (τη διαφορά μεταξύ εξερχόμενων και εισερχόμενων μεταναστών). Οι αστικές περιοχές είναι πιθανό να συνεχίσουν να προσελκύουν άτομα σε ηλικία εργασίας. Αυτό θα αντισταθμίσει την αρνητική φυσική αλλαγή και, ως εκ τούτου, οι αστικές περιφέρειες της ΕΕ θα βιώσουν ελαφρά αύξηση του πληθυσμού τους κατά 0,18% ετησίως. Αντίθετα, ο πληθυσμός αναμένεται να μειωθεί ελαφρά στις ενδιάμεσες περιφέρειες κατά 0,11%, με υψηλότερο ρυθμό στις αγροτικές περιοχές κοντά σε μια πόλη, κατά 0,35%, και στις απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές κατά 0,46%.
Μέση ετήσια πληθυσμιακή μεταβολή κατά εδαφικές μονάδες NUTS 3.
Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπόνηση του ΚΚΕρ
Γήρανση του πληθυσμού και οικονομική ανάπτυξη: εδαφικές ανισότητες
Συνολικά, ο πληθυσμός της ΕΕ γηράσκει και οι γεννήσεις συνεχίζουν να μειώνονται. Αυτές οι δημογραφικές τάσεις επηρεάζουν την ηλικιακή δομή μιας κοινωνίας, με οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες. Σύμφωνα με τις προβολές του μοντέλου DELi, η αναλογία των ατόμων ηλικίας 65 ετών και άνω έναντι των ατόμων σε ηλικία εργασίας αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά σε όλες τις περιφερειακές τυπολογίες της ΕΕ, ενώ το ποσοστό του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας (ηλικίας 20-64 ετών) αναμένεται να μειωθεί ελαφρώς.
Και οι δύο αυτές αλλαγές θα έχουν τον πιο έντονο αντίκτυπο στις απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές, όπου η δημογραφική δομή επηρεάζεται επίσης από τις προτιμήσεις μετανάστευσης. Οι νεότερες γενιές προσελκύονται συνήθως περισσότερο από τις αστικές περιοχές με υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ και περισσότερες οικονομικές και κοινωνικές ευκαιρίες, ενώ οι μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες φαίνεται να δίνουν προτεραιότητα στις λιγότερο συμφορημένες και λιγότερο πυκνοκατοικημένες περιφέρειες.
Δεδομένου ότι το μοντέλο DELi εξετάζει την αλληλεπίδραση μεταξύ οικονομίας και δημογραφίας, η ανάλυση αποκαλύπτει ένα σαφέστερο εδαφικό πρότυπο, με τις αστικές περιοχές να προβλέπεται να προσελκύσουν περισσότερο πληθυσμό σε σύγκριση με προβολές που δεν λαμβάνουν υπόψη αυτή την αλληλεπίδραση. Ταυτόχρονα, το μοντέλο δείχνει ότι το συνολικό ΑΕΠ θα συγκεντρώνεται όλο και περισσότερο στις αστικές περιοχές, αλλά οι αγροτικές περιοχές κοντά στις πόλεις θα βιώσουν την ταχύτερη αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ.
Απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές και προσαρμογή στη δημογραφική αλλαγή
Οι απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές φαίνονται ιδιαίτερα ευάλωτες στο να μείνουν πίσω – με λίγες εξαιρέσεις που συνδέονται με μοναδικούς τοπικούς παράγοντες που παρέχουν πρόσθετες πηγές εισοδήματος και απασχόλησης, όπως εξειδικευμένες βιομηχανίες, τουρισμός ή φυσικοί πόροι. Σε αυτό το σενάριο, η πλήρης κατανόηση των δημογραφικών και οικονομικών τάσεων καθίσταται απαραίτητη για την πρόβλεψη των κοινωνικών επιπτώσεων και τον σχεδιασμό στρατηγικών προσαρμογής προσαρμοσμένων στις μοναδικές συνθήκες κάθε περιφέρειας.
Οι στρατηγικές αυτές θα πρέπει να εξετάζουν την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας με νέες τεχνολογίες και την ενίσχυση της συμμετοχής στην αγορά εργασίας, ιδίως των νέων και των ηλικιωμένων, των γυναικών και των μεταναστών. Για παράδειγμα, αυτές οι στρατηγικές θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν τη γνώση και το κεφάλαιο των ηλικιωμένων πληθυσμών για να προωθήσουν νέες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες.
Για την παροχή υψηλής ποιότητας ζωής, οι στρατηγικές αυτές θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι οι δημόσιες υπηρεσίες είναι καλά κατανεμημένες και εύκολα προσβάσιμες για την κάλυψη των βασικών αναγκών όλων των ηλικιακών ομάδων. Οι πολιτικές θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις τοπικές ιδιαιτερότητες κατά την αντιμετώπιση των εξελισσόμενων αναγκών και απαιτήσεων για υπηρεσίες, ιδίως υγειονομική περίθαλψη, και να εμπλέκουν περιφερειακούς φορείς.
Οι απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές θα μπορούσαν ήδη να χρησιμοποιηθούν ως εργαστήρια αποτελεσματικής προσαρμογής στη συνεχιζόμενη δημογραφική αλλαγή, η οποία θα επηρεάσει έναν αυξανόμενο αριθμό περιφερειών στο μέλλον.
